Kim jest sygnalista i jaka ochrona mu przysługuje (+infografika)

Nareszcie doczekaliśmy się ustawy o ochronie sygnalistów! Jednak mimo bardzo długotrwałego (i tym samym mocno spóźnionego) procesu implementacji unijnej dyrektywy w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa w Polsce, nadal dużo osób nie wiem kim w ogóle jest sygnalista, kto może nim zostać i jaka będzie przysługiwała mu ochrona. Na te i inne pytania odpowiedź znajdziesz w dalszej części artykułu. 

Mając na uwadze liczne i zróżnicowane pytania zadawane ostatnio przez klientów odnośnie tematyki sygnalistów, wpis ten otwiera serię kilku artykułów poświęconych wspomnianej problematyce. Z kolejnych publikacji dowiesz się m.in.: 

• Jakich organizacji dotyczy ustawa o ochronie sygnalistów i co musi przygotować (wdrożyć) organizacja. 
• Jak wdrożyć system dla sygnalistów, aby nie zrobić krzywdy swojej organizacji ani sygnaliście.
• O czym trzeba pamiętać w kontekście ochrony danych osobowych przetwarzanych w systemie do zgłaszania naruszeń. 

Zapraszam także do wcześniejszych wpisów poświęconych sygnalistom – znajdziesz je tutaj.

Wracając jednak do problematyki dzisiejszego wpisu…

Kim jest sygnalista?

W szerokim ujęciu, sygnalista to osoba, która zgłasza lub publicznie ujawnia informacje o zaobserwowanej lub podejrzanej nieprawidłowości (przeważnie są to problemy „dużego kalibru”, związane z naruszeniami prawa, czy działaniami istotnie zagrażającymi szerszej grupie osób). Sygnalizowanie o nieprawidłowościach (ang. whistleblowing) przeważnie wiąże się z domeną aktywności zawodowej, choć we wspomnianym szerokim znaczeniu tego pojęcia sygnalistą może być także np. klient jakiegoś podmiotu (przykładowo: pacjent szpitala, w którym dochodzi do nieprawidłowości).

Co ważne, polska ustawa o ochronie sygnalistów (wdrażająca dyrektywę UE poświęconą zgłaszaniu naruszeń prawa) rozumie sygnalistę w węższym ujęciu niż to przedstawione powyżej!

Jak sygnalistę definiuje polska ustawa?

Kto może zgłosić

Zgodnie z przepisami polskiej ustawy o ochronie sygnalistów (dalej: ustawa), sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Może to być: pracownik, osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy, przedsiębiorca, prokurent, akcjonariusz lub wspólnik, członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, stażysta, wolontariusz, praktykant, kandydat do pracy, a nawet funkcjonariusz czy żołnierz.

Jak więc widzimy, za sygnalistę można uznać zarówno pracownika, niedoszłego pracownika, jak też członka zarządu, czy akcjonariusza, a nawet wolontariusza. Zakres ten jest bardzo szeroki i wydaje się, że to wyliczenie nie jest zamkniętą listą określającą wszystkich potencjalnych sygnalistów. Istotne jest to, że zgłoszenie lub ujawnienie informacji o naruszeniu ma wynikać z tego, czego dana osoba dowiedziała się w kontekście związanym z pracą.

PRZYKŁAD
Zatem statusu sygnalisty nie uzyska klient, który zaobserwował przypadek korupcji w firmie XYZ. Ale już pracownik kontrahenta ma szansę na status sygnalisty i ustawową ochronę (po spełnieniu kolejnych, niżej opisanych warunków). 

Co może zgłosić (a czego nie)

Jeśli wiemy już kto potencjalnie może zostać sygnalistą, warto dodać drugi element układanki, a więc zakres przedmiotowy zgłoszeń – a mówiąc po ludzku, listę naruszeń prawa, których zgłoszenie kwalifikuje do uzyskania ochrony przewidzianej przez ustawę. Bo co istotne, ustawa przewiduje przyznanie statusu sygnalisty osobom zgłaszającym naruszenia tylko z wybranych obszarów prawa.

Naruszeniem prawa – w rozumieniu ustawy – jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, związane z:

• korupcją
• zamówieniami publicznymi
• usługami, produktami i rynkami finansowymi
• przeciwdziałaniem praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu
• bezpieczeństwem produktów, transportu, ochroną środowiska, ochroną radiologiczną i bezpieczeństwem jądrowym
• bezpieczeństwem żywności i pasz, zdrowiem i dobrostanem zwierząt,
• zdrowiem publicznym, ochroną konsumentów, prywatności i danych osobowych
• bezpieczeństwem sieci i systemów teleinformatycznych
• interesami finansowymi państwa i jednostek samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej
• zasadami konkurencji i pomocy państwa, opodatkowaniem osób prawnych
• konstytucyjnymi wolnościami i prawami człowieka.

PRZYKŁAD
Z uwagi na zakres przewidziany w ustawie zgłoszenie na przykład naruszeń z zakresu prawa budowlanego lub prawa pracy (mobbing, złamanie zasad BHP itd.) nie będzie kwalifikowało do uzyskania ustawowej ochrony przewidzianej dla sygnalisty.

Dodatkowo, organizacja zobowiązana do wdrożenia systemu zgłaszania naruszeń, czyli tzw. systemu dla sygnalistów (o tym więcej w kolejnym artykule) w ramach procedury zgłoszeń wewnętrznych może – poza ustawowym katalogiem obszarów prawa – przewidzieć możliwość zgłaszania informacji o naruszeniach jej wewnętrznych regulacji takich jak różnego rodzaju polityki, procedury, czy kodeks etyczny.

Ustawa z kolei nie będzie stosowana do: zgłaszania informacji objętych przepisami o ochronie informacji niejawnych oraz innych informacji, które nie mogą być ujawnione ze względu na bezpieczeństwo publiczne, tajemnicę zawodową (medyczną i prawniczą), tajemnicę narady sędziowskiej oraz postępowania karnego w zakresie tajemnicy postępowania przygotowawczego i tajemnicy rozprawy sądowej prowadzonej z wyłączeniem jawności.

PRZYKŁAD
Sygnalistą nie może być zatem adwokat jeżeli informacja o naruszeniu jest objęta jego tajemnicą adwokacką.

Podsumowując dotychczasowe informacje: sygnalistą może zostać osoba fizyczna wskazana w ustawie (powyższe wyliczenie), która uzyskała informacje o naruszeniu w kontekście związanym z pracą, zaś samo naruszenie odnosi się do któregoś z obszarów prawa wskazanego w powyższej liście (poza wyłączonymi przypadkami). Ewentualnie naruszenie to może dotyczyć wewnętrznych regulacji organizacji, która wdrożyła system dla sygnalistów – pod warunkiem, że organizacja przewidziała to w procedurze zgłoszeniowej.

Trzeci składnik – dobra wiara

Gdy już wiemy kto może być sygnalistą i czego musi dotyczyć zgłoszenie, aby nim zostać (czytaj: uzyskać ochronę przewidzianą w ustawie), musimy dodać do tego trzeci „składnik” przepisu na sygnalistę. Tym składnikiem jest rzecz najmniej precyzyjna, a mianowicie „dobra wiara”.

Dobra wiara w rozumieniu ustawy, to nie jakiś rodzaj motywów przemawiających za dokonaniem zgłoszenia (jak mogłoby intuicyjnie się wydawać), ale przekonanie osoby dokonującej zgłoszenia (sygnalisty), że to co zgłasza jako naruszenie prawa (względnie naruszenie wewnętrznych regulacji organizacji) jest prawdą.

Odnosząc się do praktyki: zgłoszeniem w dobrej wierze nie będzie przekazana informacja, która została wymyślona przez zgłaszającego bądź istotnie zmodyfikowana. Co ważne, informacja przekazana przez zgłaszającego może mieścić się w kategoriach „dobre wiary” nawet wtedy jeśli ostatecznie (w toku postępowania wyjaśniającego) okaże się ona nieprawdziwa, ale zgłaszający miał uzasadnione podstawy by sądzić, że to co zgłasza jest prawdziwe i jest naruszenie prawa. Ujmując rzecz prościej: sygnalista może się pomylić i nadal korzystać z ustawowej ochrony, musi tylko mieć uzasadnione podstawy by uznać coś za naruszenie.

Jak nietrudno się domyślić, „składnik” dobrej wiary będzie zapewne w praktyce budził dużo problemów, bo w niektórych przypadkach trudno jest stwierdzić z całą pewnością, że osoba zgłaszająca miała uzasadnione podstawy by twierdzić, że coś jest prawdą lub ich nie miała.

Ostatni składnik – dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego

Jeśli powyższe trzy warunki są spełnione, a osoba zgłosi poprzez wskazany kanał zgłoszeniowy informacje o naruszeniu do swojej organizacji, do organu publicznego lub ujawni ją publicznie uzyska automatycznie status sygnalisty, a co za tym idzie szeroką prawną ochronę określoną w ustawie.

Podsumowanie 4 warunków niezbędnych do uzyskania prawnej ochrony przewidzianej dla sygnalisty znajdziesz na poniższej grafice.

Po co sygnaliście ochrona i na czym ona polega?

Ochrona sygnalistów, będąca wiodącym celem unijnej dyrektywy i wdrażającej ją polskiej ustawy, jest konieczna, gdyż – jak pokazuje praktyka – osobom zgłaszającym naruszenia i różnego rodzaju nieprawidłowości grożą przeważnie różne negatywne konsekwencje. Konsekwencje te są zwykle wynikiem działania sprawców nieprawidłowości (którzy próbują się bronić bądź zemścić na zgłaszającym). Czasami jednak odpowiadają za nie inne osoby, niezwiązane w ogóle ze sprawą, które z jakiegoś powodu nie akceptują faktu, że sygnalista podzielił się informacją o naruszeniu (np. inni członkowie organizacji bądź jej kierownictwo).

Sygnalista jest chroniony od momentu zgłoszenia lub ujawnienia informacji, oczywiście zakładając, że spełnia wszystkie powyższe cztery warunki. Wobec sygnalisty nie można podejmować działań odwetowych, takich jak odmowa nawiązania stosunku pracy, wypowiedzenie lub rozwiązanie umowy, obniżenie wynagrodzenia, wstrzymanie awansu, mobbing czy dyskryminacja (lista działań odwetowych jest dłuższa i znajdziesz ją w poniższej tabeli). W przypadku działań odwetowych sygnalista ma prawo do odszkodowania.

LISTA DZIAŁAŃ ODWETOWYCH OKREŚLONYCH W USTAWIE
Art. 12. 1. Jeżeli praca była, jest lub ma być świadczona na podstawie stosunku pracy, wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe, polegające w szczególności na:
1) odmowie nawiązania stosunku pracy;
2) wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;
3) niezawarciu umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarciu kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – w przypadku gdy sygnalista miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa;
4) obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę;
5) wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu;
6) pominięciu przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżeniu wysokości tych świadczeń;
7) przeniesieniu na niższe stanowisko pracy;
8) zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;
9) przekazaniu innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty;
10) niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
11) negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy;
12) nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze;
13) przymusie, zastraszaniu lub wykluczeniu;
14) mobbingu;
15) dyskryminacji;
16) niekorzystnym lub niesprawiedliwym traktowaniu;
17) wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;
18) nieuzasadnionym skierowaniu na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, chyba że przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badania;
19) działaniu zmierzającym do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub w danej branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
20) spowodowaniu straty finansowej, w tym gospodarczej, lub utraty dochodu;
21) wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszeniu dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia sygnalisty.

Jak wynika z konstrukcji przepisu, to nie jest zamknięta lista.

Poza ochroną sygnalisty przed działaniami odwetowymi, ustawa przewiduje także innego rodzaju środki ochronne:

• Daleko idącą ochronę poufności danych sygnalisty (a w przypadkach, w których organizacja się na to zdecyduje, także możliwość dokonywania zgłoszeń anonimowych).
• Karanie czynów polegających na uniemożliwianiu lub istotnym utrudnianiu dokonania zgłoszenia naruszenia prawa.  
• Karanie działań odwetowe wobec sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą, a także ujawnienia tożsamości sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą.
• Sygnalista w związku z dokonaniem zgłoszenia nie ponosi odpowiedzialności za naruszenie obowiązku poufności, zniesławienie, naruszenie praw autorskich, naruszenie tajemnicy, w tym tajemnicy przedsiębiorstwa, naruszenie przepisów o ochronie danych osobowych, oraz z tytułu roszczeń odszkodowawczych na podstawie prawa prywatnego, publicznego lub prawa pracy.

Czy tylko sygnalista jest chroniony?

Z uwagi na to, że negatywne konwencje nierzadko dotykają nie tylko osobę dokonująca zgłoszenia, ale także osoby z nią w jakiś sposób powiązane, ustawa przewiduje ochronę także dla:

• Osób które pomogły sygnaliście dokonać zgłoszenia.
• Osób powiązanych z sygnalistą (rodzina, przyjaciele).
• Firmy zewnętrznej – jeśli to w niej pracuje sygnalista lub jest jej właścicielem.

Dodatkowo ochronie podlega również osoba wskazana w zgłoszeniu jako sprawca naruszenia. Przede wszystkim do czasu wyjaśnienia sprawy chroniona jest jej tożsamość. Ma ona także prawo do ochrony, a do czasu zamknięcia sprawy przysługuje tej osobie domniemanie niewinności.

Czy zgłaszający jest nietykalny?

Zdecydowanie nie. Po pierwsze jeśli ktoś w złej wierzy zgłosi rzekomą nieprawidłowość chcąc poprzez konfabulacje oczernić jakąś osobę (np. kolegę z pracy) nie tylko nie uzyska statusu sygnalisty i ustawowej ochrony, ale także narazi się na potencjalną odpowiedzialność karną (ustawa przewiduje ją za świadome zgłaszanie informacji nieprawdziwych).

Nawet jeśli osoba uzyska status sygnalisty, to nie znaczy, że zostaje „świętą krową”, której nic nie można zrobić. Jeśli pracownik spróbuje wykorzystać prawną ochronę przewidzianą dla sygnalistów, aby np. zabezpieczyć się przed zwolnieniem z pracy, w której nie chce mu się pracować lub gdzie ma negatywny wpływ na resztę pracowników np. poprzez niestosowane zachowania, w takim przypadku oczywiście pracodawca będzie mógł zwolnić „trudnego” sygnalistę, tylko będzie musiał wykazać, że to zwolnienie nie jest działaniem odwetowym za dokonanie przez sygnalistę zgłoszenia nieprawidłowości, a jest motywowane innymi, uzasadnionymi czynnikami (np. tym, że pracownik nie wykonuje swoich obowiązków).

W kolejnym wpisie zajmiemy się tym, jakich organizacji dotyczy ustawa o ochronie sygnalistów i co muszą one przygotować (wdrożyć), aby nie narazić się na odpowiedzialność prawną.

Jeśli jesteś zainteresowany tematyką sygnalistów – zapraszam do grupy wsparcia merytorycznego na Facebooku: https://www.facebook.com/groups/1175814776888637