Lęk a strach i ich związki z bezpieczeństwem

W dzisiejszym wpisie przyjrzymy się bliżej dwóm często mylonym ze sobą stanom emocjonalnym. Lęk i strach to nie to samo! Zaś umiejętność ich rozróżnienia w sposób realny rzutuje na nasze bezpieczeństwo.

Lęk i strach to na pozór bardzo podobne emocje. Z tego też powodu dużo osób w ogóle nie uświadamia sobie, że lęk i strach to nie to samo. W rzeczywistości emocje te, mimo wielu podobieństw, w swojej istocie różnią się. Wyjaśnieniu tej różnicy i jej związkom z naszym bezpieczeństwem poświęcono ten wpis.

Lęk i strach a bezpieczeństwo

Lęk i strach pełnią niezwykle ważną rolę w życiu jednostki – zwiększają jej szanse na przetrwanie. Nie odczuwając lęku w czasie podróżowania przez niebezpieczne regiony, nie bylibyśmy w stanie wystarczająco szybko zareagować na pojawiające się nagle niebezpieczeństwo. Z kolei gdyby nie strach, nie bylibyśmy w stanie zaangażować wystarczającej ilości zasobów organizmu (jak np. energia, mięśnie, uwaga) aby podołać niebezpieczeństwu, które właśnie napotkaliśmy.

Zarówno lęk jak i strach uruchamiają tzw. reakcję „walcz lub uciekaj” (fight–or–flight response), której celem jest mobilizacja organizmu do reakcji pozwalającej uchronić jednostkę przed napotkanym zagrożeniem.

Reakcja walcz lub uciekaj wyzwala szereg zmian biochemicznych w organizmie, dzięki którym możemy zorientować się, że my sami lub ktoś inny przeżywa lęk lub strach. Do takich możliwych do zaobserwowania objawów zaliczamy: napięcie i bóle mięśni, przyśpieszony rytm bicia serca, wzmożoną potliwość, dreszcze i drgawki, skrócony i spłycony oddech, suchość w ustach, zawroty głowy, nudności, biegunkę, problemy żołądkowe, częste oddawanie moczu, odczuwanie fal gorąca lub zimna, utrudnione przełykanie oraz ściśnięte gardło.  

Biorąc pod uwagę znaczenie lęku i strachu dla (dosłownie) żywotnych interesów jednostki, warto zauważyć, że całkowite wyzbycie się strachu i lęku mogłoby okazać się dla nas śmiertelnie niebezpieczne.

Oprócz powyższych, oczywistych związków omawianych emocji z bezpieczeństwem warto wskazać jeszcze inne, bardziej subtelne.

Strach i lęk nierozerwalnie wiążą się ze stresem. Można nawet rzecz, że obok złości są to jego zasadnicze elementy emocjonalne. Dlatego też umiejąc rozpoznawać przeżywane przez siebie objawy lęku, możemy zorientować się, że nasz organizm znajduje się w stanie stresu. Jest to przydatna wskazówka, gdyż jak pokazują nie tylko moje doświadczenia – ludzie często nie zauważają swojego stresu (nawet jeśli jest on intensywny i długotrwały). Z kolei jeśli nie mamy świadomości, że przeżywamy stres, nie jesteśmy w stanie skutecznie sobie z nim radzić, co skutkuje tym, że stres zaczyna rządzić naszym życiem.

Emocje będące tematem tego wpisu są także istotne w procesie detekcji kłamstwa. Oczywiście nie każdy kto wygląda jakby się bał – kłamie. Niemniej, niekwestionowany autorytet w dziedzinie psychologii kłamstwa, Paul Ekman, widzi w tych emocjach jedną z najlepszych wskazówek kłamstwa (kłamstwu niemal zawsze towarzyszy obawa przed konsekwencjami jego demaskacji).

Świadomość przeżywanego strachu i lęku przydatna może okazać się również w innych sprawach, powiązanych z bezpieczeństwem firmy, jak np. w czasie wewnętrznego śledztwa, audytu, czy negocjacji.   

Podobieństwa i różnice

Strach i lęk są mylone gdyż wiele je łączy. Oprócz podobnych objawów i reakcji jakie uruchamiane są w czasie ich wystąpienia, obie te emocje odnoszą się do przyszłości i są wynikiem przewidywanej straty. Obie też są nieprzyjemne dla przeżywającego je podmiotu.

Strach i lęk różni zaś przede wszystkim obiekt (niebezpieczeństwo), który jest ich przyczyną. W przypadku strachu: obiekt ten jest konkretny, zauważalny (np. niedźwiedź). W przypadku lęku: obiekt posiada zaś bardziej nieokreślony, czy rozmyty charakter (jakieś niebezpieczne stworzenia w lesie, grasujący tam zbieg z pobliskiego więzienia itp.). Często zaś lęk jest kompletnie irracjonalny, wydumany, wręcz nieprawdopodobny (z różnych przyczyn zjawisko to jest obecnie bardzo popularne). W takiej sytuacji możemy mówić o nieadaptacyjnej wersji tej emocji i naszym celem powinno być opanowanie takiej problematycznej reakcji emocjonalnej.

Strach trwa relatywnie krótko, często pojawia się zaraz po emocji zaskoczenia. Z kolei w przypadku lęku, rekcja emocjonalna jest rozciągnięta w czasie, tak samo współtworzące ją objawy fizyczne (zmiany w ciele), poznawcze (pojawiające się myśli) i behawioralne (występujące zachowania).

Wszystkie powyżej zarysowane różnice prowadzą do następnej, a mianowicie: niepokój wywołany reakcją emocjonalną w przypadku strachu jest ograniczony (często człowiek nawet nie zdąży podjąć refleksji, że „coś się ze mną dzieje”). W reakcji lękowej z kolei, niepokój jest wszechobecny (coś nam zagraża, ale nie wiemy co to konkretnie jest, nie wiemy jak i nie wiemy kiedy będziemy bezpieczni). To sprawia, że lęk ciężko przeoczyć, choć można oczywiście nie być świadomym, że to co się przeżywa, to właśnie lęk. 

Niebezpieczny lęk

Lęk i strach to emocje kluczowe z punktu widzenia bezpieczeństwa jednostki. Niestety zdarza się, że obracają się one przeciw niej: albo uprzykrzając jej życie, albo wręcz przeradzając się w realne zagrożenie. Uwaga ta dotyczy głównie lęku.

Lęk przeżywany nieadekwatnie do sytuacji stwarza znaczące niebezpieczeństwo nie tylko dla jednostki, ale i jej otoczenia. Jego obecność w sytuacjach gdy zagrożenie nie występuje i nic nie wskazuje, aby mogło nastąpić, wywołuje nieuzasadnioną agresją (tryb WALKA) bądź potrzebą ucieczki (tryb UCIECZKA). Czyli prowadzi do pewnej dysfunkcjonalności jednostki (np. ucieka ona przed jakąś osobą czy sytuacją mimo, że ta nie stanowi dla niej żadnego niebezpieczeństwa).

Co więcej, częste przeżywanie nieuzasadnionego lęku, może sprawić, że niejako przywykniemy do niego i zignorujemy jego „dzwonek ostrzegawczy”, pozwalający na uniknięcie zagrożenia, gdy rzeczywiście będzie ono realne.

Ponadto przeżywany lęk wiąże się ze znacznym zmęczeniem, rozdrażnieniem, stratą zdolności do uwagi, czy zmniejszeniem kreatywności.    

Lęk zajmuje również centralne miejsce w wielu zaburzeniach psychicznych, takich jak: zespół paniki, zespół lęku uogólnionego, różnego rodzaju fobie, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, czy PTSD (zespół stresu pourazowego).

Podsumowanie

Jak widzimy strach i lęk pełnią trudną do przecenienia rolę w zwiększaniu szans jednostki na przeżycie. Znajomość objawów przeżywanego strachu/lęku jest także przydatna w wielu obszarach zarówno w biznesie, jak i życiu prywatnym.  

Strach i lęk zazwyczaj służą bezpieczeństwu jednostki. Niemniej, w niektórych przypadkach, mogą (dotyczy to szczególnie lęku) ujemnie wpływać na jej bezpieczeństwo. Szczególnie duże ryzyko wiąże się z patologicznymi stanami lękowymi scharakteryzowanymi jako zaburzenia lękowe.

ZOBACZ RÓWNIEŻ:
Ogólny syndrom adaptacyjny – czyli o tym kiedy stres staje się problemem
Teoria opanowania trwogi a bezpieczeństwo
Ogólny syndrom adaptacyjny – czyli o tym kiedy stres staje się problemem